Η τεχνολογία στην αρχαιότητα

Oι περισσότεροι από εμάς γνωρίζουμε ελάχιστα για το επίπεδο της τεχνολογίας της Ελληνικής αρχαιότητας. Άλλωστε οι βάσεις όλων των επιστημών σ' εκείνη την περίοδο ανάγονται. Πολύτιμος οδηγός για τις προόδους των προγόνων μας είναι το βιβλίο του Χ.Λάζου "Επιστήμη και τεχνολογία στην Αρχαία Ελλάδα" των εκδόσεων Αίολος, ορισμένα αποσπάσματα του οποίου ακολουθούν.

Ο ΑΝΑΞΙΜΑΝΔΡΟΣ ΑΝΑΚΑΛΥΠΤΕΙ
ΤΟ ΓΝΩΜΟΝΑ ΚΑΙ ΤΟ ΧΑΡΤΗ

Δύο πολύ σημαντικά γεγονότα χρονολογούνται στο 550 π.Χ. και αφορούν τον Αναξίμανδρο το Μιλήσιο, φιλόσοφο και επιστήμονα, μαθητή του Θαλή και συνεχιστή του έργου του. Ο Αναξίμανδρος εφεύρε και κατασκεύασε τον πρώτο στην παγκόσμια ιστορία χάρτη, ενώ του αποδίδεται και η ανακάλυψη του γνώμονα, ενός οργάνου που η εξέλιξη του θα αποβεί στο μέλλον σημαντική, οδηγώντας στα ηλιακά ρολόγια. Με το όργανο αυτό, που ονομάστηκε επίσης και σκιοθήρης (εφήυρε τη σκιά), μπορούσε να υπολογίζει τη διάρκεια της ημέρας, τις ώρες και την ακριβή χρονική στιγμή στη διάρκεια της ημέρας. Από αυτή την άποψη ο γνώμων αποδείχτηκε χρησιμότατο όργανο για τη μέτρηση του χρόνου και πάνω σ' αυτόν στηρίχτηκε η εξέλιξη των ηλιακών ρολογιών, μιας κατηγορίας οργάνων που εξελίχθηκαν σε αστρονομικά όργανα, καθώς και στα πολύ ενδιαφέροντα μεταφερόμενα ηλιακά ρολόγια που αποτελούν τους προγόνους των σημερινών ρολογιών.

Με τη φιλοσοφική άποψή του για τον κόσμο και τη σύλληψη της μορφής του κόσμου, αποτυπωμένη πάνω σ' ένα χάρτη, έναν πίνακα όπως τον ονόμαζαν, ο Αναξίμανδρος έβαλε τα θεμέλια της χαρτογραφίας σε ευρύτερη κλίμακα και όχι μόνο της ελληνικής. Αν και τις καταβολές αυτών των επιτευγμάτων εν δυνάμει τις βρίσκουμε σε προγενέστερους πολιτισμούς, π.χ. τους Βαβυλώνιους, ο Αναξίμανδρος είναι ο πρώτος που οριοθέτησε τον έως τότε γνωστό κόσμο και τον αποτύπωσε σε κάποιο υλικό (λ.χ. ξύλο). Ο χάρτης αυτός φυσικά δεν ήταν σωστός, ήταν όμως ο θεμέλιος λίθος για επιστήμες όπως η γεωγραφία, η χαρτογραφία και η αστρονομία, που στους επόμενους αιώνες έδωσαν λαμπρά αποτελέσματα στην έρευνα του κόσμου μας.

Ο ΑΡΧΥΤΑΣ ΕΦΕΥΡΙΣΚΕΙ ΤΗΝ
ΠΡΩΤΗ ΙΠΤΑΜΕΝΗ ΜΗΧΑΝΗ

Ο πόθος "της πτήσης" είναι έντονος στην αρχαιότητα, και μάλιστα στην Ελλάδα, όπου κυρίως οι θεοί, αλλά και διάφοροι ημίθεοι ή μυθικά όντα, διαθέτουν την ικανότητα της πτήσης. Όμως από το μύθο ως την πραγματικότητα υπάρχει τεράστια απόσταση που, όπως είναι γνωστό, εν μέρει κάλυψε ο Δαίδαλος με την περίφημη πτήση του από την Κρήτη. Όμως αν η πτήση του Δαίδαλου και Ίκαρου είναι περίπου μυθική, το κατόρθωμα του Αρχύτα είναι ανατρεπτικό. Στα 425 π.Χ., ο Αρχύτας ο Ταραντίνος, μαθηματικός και φιλόσοφος, φίλος του Πλάτωνα, κατασκεύασε την πρώτη ιπτάμενη μηχανή στην ιστορία του κόσμου. Την ονόμασε περιστερά ή πετομηχανή, λειτουργούσε με ένα σύστημα αεροπροώθησης και σε σχετικό πείραμα "πέταξε" σε μια απόσταση 200 μέτρα. Η περιστερά όταν έπεφτε στη γη δεν μπορούσε να ξανασηκωθεί. Ενώ πιστεύεται πως επρόκειτο για το πρώτο αεριωθούμενο αεροπλάνο, που πετούσε με κάποιο μηχανισμό συμπίεσης του αέρα.

Έχουμε εδώ μια πρώιμη χρήση της "πνευματικής", της δύναμης του αέρα όταν συμπιέζεται, δηλ. της αεροσυμπίεσης, και αυτό δεν αποτελεί μυθολογία. Το πείραμα του Αρχύτα έχει διασωθεί στη φιλολογία και αποτελεί πραγματικότητα. Ο εφευρέτης της περιστεράς είχε διακριθεί ως εξαιρετικός μαθηματικός και μηχανικός, επιδιδόταν σε μηχανικές κατασκευές και φέρεται ως ο εφευρέτης του κοχλία, της βίδας, της τροχαλίας και μιας παιδικής ροκάνας. Του αποδίδεται επίσης μια πολύ εντυπωσιακή περιγραφή περιφοράς γύρω από τη Γη, μέσα σε μια ερμητικά κλεισμένη σφαίρα ;!!!.Η περιστερά ή πετομηχανή του Αρχύτα, που αναφέρεται από τους Φαβωρίνο και Τζέλιους (Αττικαί νύκτες), είναι η υλοποίηση του ελληνικού πόθου για πτήση. Το πρώτο μοντέλο αεροπλάνου πέταξε στον ελληνικό ουρανό - έστω για λίγο-στα 425 π.Χ. Και είναι ένα γεγονός!

ΝΑΥΠΗΓΕΙΤΑΙ Η ΣΥΡΑΚΟΥΣΙΑ,
ΤΟ ΜΕΓΑΛΥΤΕΡΟ ΠΛΟΙΟ ΨΥΧΑΓΩΓΙΑΣ

Στη διάρκεια της ελληνιστικής περιόδου (240 π.Χ.) και ανάμεσα στους Διαδόχους, απογόνους και κυβερνήτες της τεράστιας αυτοκρατορίας του Αλεξάνδρου, αναπτύχθηκε ένας εξαντλητικός ανταγωνισμός που αφορούσε τη ναυπήγηση τεράστιων πλοίων μεγάλης χωρητικότητας, πλοίων κυρίως πολεμικών αλλά και ψυχαγωγικών. Πολύ σύντομα αυτή η προσπάθεια οδήγησε σε αδιέξοδο, μας άφησε όμως την περιγραφή κάποιων κολοσσιαίων πλοίων, που ακόμη και σήμερα εντυπωσιάζουν. Το εντυπωσιακότερο από αυτά, ένα πλοίο ψυχαγωγίας, ήταν η Συρακουσία, η "Κυρία των Συρακουσών", που συνδύαζε την άνεση, τη μεταφορά εμπορικών φορτίων και την πολεμική εξέλιξη παράλληλα. Τη μοναδική περιγραφή αυτού του πλοίου έγραψε ο Μοσχίων. Δυστυχώς το έργο του χάθηκε, αλλά μια εκτεταμένη περίληψή του έκανε ο Αθήναιος.

Κατασκευαστής - ναυπηγός του πλοίου ήταν ο Αρχίας κατ' εντολήν του Ιέρωνα, τυράννου των Συρακουσών το μήκος του ήταν 80μ., είχε εκτόπισμα 4.000 τόνους περίπου και αποτελούνταν από τρία καταστρώματα. Χρειάστηκε ξυλεία ίση με την κατασκευή 60 τριήρεων (!) που στερεώθηκε και συναρμολογήθηκε με καρφιά βάρους από 0,66 κιλά έως 4,4 κιλά το καθένα (δηλ. 10 μνων). Το πάνω κατάστρωμα ήταν κατάφορτο από πολεμικές μηχανές (καταπέλτες, βαλλίστρες, χελώνες, πύργους, άγκιστρα κ.λ.π.) και το φρουρούσε ισχυρό σώμα στρατιωτών. Το δεύτερο κατάστρωμα είχε ψυχαγωγικό χαρακτήρα και περιλάμβανε πλήθος από πολυτελείς κατασκευές, λουτρά, ναό της Αφροδίτης, γυμναστήρια, κήπους, πέργκολες με αναρριχώμενα λουλούδια, σχολαστήριο (πεντάκλινη αίθουσα διαμονής), βιβλιοθήκη και πολλά άλλα που είναι αδύνατο να περιγραφούν. Τέλος, το τρίτο κατάστρωμα ήταν για το βοηθητικό προσωπικό και εκεί υπήρχαν όλοι οι βοηθητικοί χώροι, οι αποθήκες εφοδιασμού, εργαλεία και αντλιοστάσιο, δεξαμενές νερού, στάβλοι για τα άλογα, ξυλουργεία, οι φούρνοι, οι μύλοι και πολλά άλλα. Μπορούσε να μεταφέρει τεράστιες για την εποχή εκείνη ποσότητες τροφίμων. Όμως αυτό το πλεούμενο νησί ήταν δυσκίνητο και δεν μπορούσε να μπει σε κάποιο λιμάνι λόγω του μεγάλου εκτοπίσματός του. Έκανε ένα μόνο ταξίδι, από τις Συρακούσες στην Αλεξάνδρεια, όπου ο Ιέρων το χάρισε στον Πτολεμαίο, ο οποίος το μετονόμασε Αλεξάνδρεια.

ΤΑΛΩΣ, ΤΟ ΠΡΩΤΟ ΑΥΤΟΜΑΤΟ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ

Το όνομα Τάλως αποδίδεται τόσο σε ανθρώπινα όντα όσο και σε μια περίφημη μηχανική κατασκευή, η οποία, σύμφωνα πάντα με τα στοιχεία του μύθου, πρέπει να ήταν το πρώτο "ρομπότ" στην παγκόσμια ιστορία. Σαν υπαρκτό ανθρώπινο ον θεωρείται γιος της Πολυκάστης ή Πέρδικας, αδελφής του Δαίδαλου, που επηρεασμένος από τη μηχανική ιδιοφυία του θείου του έκανε και ο ίδιος σημαντικές ανακαλύψεις όπως το πριόνι (από ένα ψαροκόκαλο), τον κεραμικό τροχό, και το διαβήτη. Σαν μηχανικό, τεχνητό πλάσμα, οφείλει την κατασκευή του είτε στον Δαίδαλο είτε στον Ήφαιστο. Επικρατέστερη είναι η άποψη που θέλει τον Τάλω κατασκευασμένο από τον Ήφαιστο κατ' εντολήν του Δία, ο οποίος τον χάρισε στο Μίνωα για να φυλάει την Κρήτη. Ήταν κατασκευασμένος από μπρούντζο και διέθετε μία και μοναδική φλέβα, η οποία ξεκινούσε από το λαιμό και κατέληγε στον αστράγαλό του, όπου ένα χάλκινο καρφί ή βίδα έκλεινε την έξοδό της. Μέσα στη φλέβα του Τάλω κυλούσε ο ιχώρ, δηλαδή "το αίμα των αθανάτων", θείο υγρό που του έδινε ζωή. Κύριο έργο του Τάλω ήταν να διατρέχει τις ακτές της Κρήτης τρεις φορές την ημέρα, να ρίχνει βράχους στα εχθρικά πλοία, να σκοτώνει τους εισβολείς και επί πλέον να περιφέρεται στο εσωτερικό του νησιού μεταφέροντας από χωριό σε χωριό τους νόμους που θεσμοθετούσε ο Μίνωας. Τους εισβολείς εξόντωνε αγκαλιάζοντάς τους, ενώ ταυτόχρονα πυρακτωνόταν -άγνωστο πως- και τους κατέκαιγε.

Όλες οι προδιαγραφές του μύθου για τον Τάλω είναι προδιαγραφές ενός υπερφυσικού ρομπότ ή ανδροειδούς: μεγάλη ταχύτητα, τεράστια δύναμη εκτόξευσης βαρών, υγρά μπαταρίας, αυτοθέρμανση. Χαρακτηριστικός είναι και ο "θάνατος" του Τάλω, όταν από την Κρήτη περνούσαν οι Αργοναύτες ο Ποίας, πατέρας του Φιλοκτήτη, τόξευσε το χάλκινο καρφί στη φτέρνα του Τάλω, το έβγαλε από τη θέση του και χύθηκε ο ιχώρ. Αν αυτά είναι πράγματι στοιχεία ενός μύθου, τότε ο μύθος αναφέρεται σε κάποιο ρομπότ, ίσως από τα πιο εξελιγμένα που κατασκεύασε ο Ήφαιστος.

Ο ΜΑΡΙΝΟΣ Ο ΤΥΡΙΟΣ
ΑΝΑΚΑΛΥΠΤΕΙ ΤΗΝ ΚΥΛΙΝΔΡΙΚΗ ΠΡΟΒΟΛΗ

Ο μεγαλύτερος αντιπρόσωπος της ελληνικής χαρτογραφίας είναι σίγουρα ο Μαρίνος ο Τύριος, του οποίου το έργο υπήρξε πολύ σημαντικό όχι μόνο για την εποχή του αλλά για πολύν καιρό αργότερα. Ακριβείς χρονολογίες της ζωής του δεν υπάρχουν, αλλά από διάφορους συσχετισμούς την οριοθετούμε ανάμεσα στο 60-130 μ.Χ. Καταγόταν από την Τύρο, ελληνικό κέντρο πλέον μετά την εκπόρθησή της από τον Αλέξανδρο, και πιστεύουμε ότι μεγάλο μέρος της ζωής του έζησε στη Ρόδο. Αυτός όμως ο διάσημος επιστήμονας υπήρξε άτυχος. Το έργο του έχει χαθεί καθ' ολοκληρίαν και το γνωρίζουμε έμμεσα, μέσω του Κλαύδιου Πτολεμαίου που το χρησιμοποίησε κατά κόρον, ενώ μια δευτερούσα πηγή είναι ο άραβας γεωγράφος Αλ. Μασαούντι. Στη σημερινή εποχή το έργο και η συμβολή του Μαρίνου στην ιστορία της Γεωγραφίας και Χαρτογραφίας έχει αποκατασταθεί μετά την αποκαλυπτική εργασία του Νικ. Γ. Φωτεινού.

Ο Μαρίνος έγραψε έργο με τίτλο Γεωγραφική Υφήγησις, έκανε πολλούς χάρτες ακριβείας, ανακάλυψε την κυλινδρική προβολή στη χαρτογραφία, έδωσε εξηγήσεις για την κυκλοφορία των ανέμων, καθόρισε σαν πρώτο μεσημβρινό αυτόν που περνά από το δυτικότερο νησί των Καναρίων, που μέχρι σήμερα θεωρείται ένας από τους πρώτους μεσημβρινούς, χώρισε την υδρόγειο σε "ωρικάς ατράκτους" (ωριαία ισημερινά διαστήματα). Συνέλεξε τεράστιο υλικό, αναφερόμενο στα στίγματα διαφόρων τοποθεσιών του κόσμου, και στο χάρτη του - πάνω στον οποίο βασίστηκε ο Πτολεμαίος - έδωσε την πρώτη παγκόσμια απεικόνιση των γνωστών ηπείρων και κρατών με μεγάλη ακρίβεια. Την ανακάλυψή του της κυλινδρικής προβολής σφετερίστηκε εκατοντάδες χρόνια μετά, ο Γεράρδος Κρέμερ, γνωστός ως Μερκάτορ, διάσημος γεωγράφος-χαρτογράφος του 16ου αιώνα, εξαιτίας της οποίας έγινε γνωστός. Στα 1480 όμως, ο Πάολο Τοσκανέλλι, διάσημος χαρτογράφος της εποχής του, είχε σχεδιάσει χάρτη στηριζόμενο πάνω στην κυλινδρική προβολή του Μαρίνου, γεγονός που το αναγνώριζε. Τον ακριβή αυτό χάρτη χρησιμοποίησε ο Κολόμβος στο πρώτο του ταξίδι προς τις Δυτικές Ινδίες.

(830 μ.Χ.) ΜΗΧΑΝΙΚΑ ΖΩΑ ΚΑΙ
ΠΟΥΛΙΑ ΣΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΝΟ ΘΡΟΝΟ

Ένα σύνολο από μηχανισμούς που υπήρχαν στην αίθουσα της εθιμοτυπίας του βυζαντινού παλατιού, έμειναν ανάμεσα στα θρυλικά επιτεύγματα των Βυζαντινών. Ο απεσταλμένος, ο πρέσβης, ο επισκέπτης του αυτοκράτορα έβλεπε αυτό το σύνολο να κινείται: ένας χρυσός πλάτανος με πουλιά που κελαηδούσαν, δύο λιοντάρια που μούγκριζαν στρέφοντας τους λαιμούς τους, γύπες που άνοιγαν τα φτερά τους, διάφορα άγρια ζώα που περιέβαλαν το θρόνο βρυχώνταν επίσης. Όλα αυτά τα αυτόματα έμπαιναν σε λειτουργία μόνο και μόνο για εντυπωσιασμό και μπορεί κανείς να φανταστεί την έκπληξη των ξένων από όλο αυτό το μηχανικό συγκρότημα, για το οποίο δεν υπάρχει καμία περιγραφή από τους βυζαντινούς χρονογράφους και ιστορικούς. Υπάρχουν πολύ λίγες πληροφορίες, εντελώς αποσπασματικές, που αποδίδουν την εντολή κατασκευής των μηχανισμών από τον αυτοκράτορα Θεόφιλο (βασίλευε από το 829 ως το 842), ο οποίος παράγγειλε τα αντικείμενα αυτά στον "άρχοντα του χρυσοχοείου", ένα συγγενή του πατριάρχη Αντωνίου Κασσιματά. Ο κατασκευαστής αυτού του μηχανικού θαύματος δεν κατονομάζεται πουθενά. Υπάρχουν στοιχεία που μας πληροφορούν ότι ο Μιχαήλ Γ' λόγω οικονομικών προβλημάτων διέταξε να λιώσουν αυτό το σύνολο που ήταν όλο από χρυσό και ότι μια εκ νέου κατασκευή του έγινε μ' εντολή του Κωνσταντίνου Ζ', χωρίς και πάλι να γνωρίζουμε τον κατασκευαστή. Από τη σχεδόν παντελή έλλειψη στοιχείων αναγκαζόμαστε να κάνουμε υποθέσεις και συσχετισμούς. Με αυτό το σκεπτικό η κατασκευή αυτού του ολόχρυσου μηχανικού συγκροτήματος προέρχεται από την παράδοση των εργασιών για τα αυτόματα του Ήρωνα του Αλεξανδρινού, μια παράδοση που είχε αρκετούς συνεχιστές στο Βυζάντιο με κυριότερο αντιπρόσωπό τους τον Ήρωνα το Βυζαντινό, ένα μηχανικό του 9ου αιώνα, στον οποίο αποδίδεται η κατασκευή του δεύτερου μηχανικού συνόλου. Υποθετικές συζητήσεις έχουν γίνει σχετικά με τον τρόπο λειτουργίας αυτών των μηχανισμών, αν δηλαδή κινούνταν υδραυλικά, με πίεση του νερού, ή χρησιμοποιούταν η πίεση του ατμού. Το όλο θέμα καλύπτεται από ασάφεια και μυστήριο. Το μόνο γνωστό είναι ότι ο μηχανισμός είχε γίνει θρυλικό στοιχείο αναφοράς του Τρικλίνου της Μαγναύρας.

Έκθεση με θέμα την Τεχνολογία στην αρχαιότητα

Στην ανατροπή της λανθασμένης, αλλά αρκετά διαδεδομένης, άποψης άτι οι αρχαίοι ‘Έλληνες υστερούσαν στον τομέα της τεχνολογίας στόχευσε η έκθεση που λειτούργησε πρόσφατα στην Κρυπτοστοά της αρχαίας αγοράς Θεσσαλονίκης, 21 Αυγούστου με 22 Σεπτεμβρίου 1997, στο πλαίσιο των εκδηλώσεων της Πολιτιστικής Πρωτεύουσας, διοργανωμένη από το Τεχνικό Μουσείο Θεσσαλονίκης και την Εταιρεία Μελέτης της αρχαίας Ελληνικής Τεχνολογίας.

Στην έκθεση αυτή παρουσιάστηκε ένας μεγάλος αριθμός από ομοιώματα μηχανών, όπλων, πλοίων, υπολογιστικών μηχανισμών και μηχανισμών επικοινωνίας που χρονολογούνται από τον 8ο αι. π.Χ. ως τα βυζαντινά χρόνια. Πολλά από τα εκθέματα ήταν λειτουργικά, κι έτσι οι επισκέπτες είχαν την ευκαιρία να παρακολουθήσουν ανυψωτικές μηχανές καθώς ανεβοκατέβαζαν τα φορτία τους ή αντλίες που μετέφεραν νερό, να δουν αυτόματα του Ήρωνα να κινούνται και να ακούσουν τον ήχο της υδραύλεως, η οποία παρουσιάστηκε σε μια πρωτόλεια μορφή της.

Τα εκθέματα πλαισιώθηκαν από πολυάριθμους πίνακες με πλούσιο εποπτικό υλικό και υπήρχαν επίσης δύο ηλεκτρονικές οθόνες με πολυμέσα, καθώς και περιοδική προβολή ταινιών με Θέμα την αρχαία ελληνική τεχνολογία. Οι επισκέπτες λοιπόν, που είδαν την επιτυχημένη αυτή έκθεση, είχαν τη δυνατότητα να πληροφορηθούν για τον τεράστιο πλούτο των τεχνικών γνώσεων που συσσωρεύτηκαν μέσα στους αιώνες στον εκτεταμένο γεωγραφικό χώρο του αρχαίου ελληνικού κόσμου και να διαπιστώσουν την αδιάπτωτη συνέχεια που παρουσιάζει η ελληνική τεχνολογική εξέλιξη από τον 8ο αιώνα π.Χ. έως τους αλεξανδρινούς χρόνους, διαπιστώσεις που αναδεικνύουν την ισότιμη παρουσία της τεχνολογίας μαζί με τις επιστήμες και τις τέχνες στην κληρονομιά του αρχαίου ελληνικού πνεύματος.

-Ο Χ. Λάζου Επιστήμη και τεχνολογία στην Αρχαία Ελλάδα", Αίολος

-Αρχαία Ελλάδα και Τεχνολογία - Ν. Οικολογία 10/97 σελ.23

 

ΑΡΧΙΚΗ ΣΕΛΙΔΑ

ΑΦΙΣΑ ΣΥΝΕΔΡΙΟΥ